Ký ức về những lần kiểm duyệt kịch Lưu Quang Vũ

Giá trị phát hiện và phơi bày thực trạng xã hội trong kịch Lưu Quang Vũ đã khiến các đạo diễn "trầy vi tróc vẩy" với những quy chụp nói xấu chế độ ở cái thời "ai cũng có quyền kiểm duyệt".

NSND Phạm Thị Thành và NSƯT Hoàng Quân Tạo là hai đạo diễn gắn bó với kịch Lưu Quang Vũ. Phạm Thị Thành từng dựng 24 vở của anh, còn Hoàng Quân Tạo đã thắp đèn cho hàng chục sân khấu từ Bắc chí Nam với bộ ba Tôi và Chúng ta, Khoảnh khắc và vô tận, Quyền được hạnh phúc... 26 năm sau khi Lưu Quang Vũ qua đời, bằng những cách lưu giữ khác nhau, ký ức của họ về anh lại sống dậy.

Nhà viết kịch Lưu Quang Vũ (1948 - 1988).

Đạo diễn Phạm Thị Thành có một kho tư liệu nhỏ chứa ảnh, ghi chép, tờ chương trình, tờ quảng cáo... về những vở kịch bà từng dựng với Lưu Quang Vũ. Vừa chỉ tay vào một tấm ảnh trong cuốn album đã úa vàng, bà vừa nói: "Vũ đây, cao to, lãng tử, chụp ảnh lúc nào cũng đứng sau hoặc hai rìa mép. Anh ấy viết giỏi hơn nói; hay nép mình ở chỗ đông người nhưng lại phơi bày đến tận cùng những khát khao của bản thân trên trang viết". Khát khao đó, nữ đạo diễn lý giải, là nói lên sự thật, vạch ra những mặt trái và đòi hỏi sự minh bạch trong cuộc sống đương thời. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo mô tả: "Vũ hiền, hay cười, ít nói, trẻ tuổi nhưng suy nghĩ rất già dặn, rất nhiều trăn trở".

Sự già dặn, trăn trở ấy kết hợp với chất văn học của kịch nói tạo nên tầm tư tưởng lớn cho những vở kịch của anh. Ở những năm 1980, khi phần lớn tác giả chỉ quen viết một chiều, nhìn một phía, phản ánh niềm tin tuyệt đối, thì các nhân vật của Lưu Quang Vũ luôn nghi ngờ, luôn phản biện, thậm chí nói thẳng ra rằng: "Các đồng chí không muốn hoặc không dám nhìn thẳng sự thật"; "Nguyên tắc sinh ra là để phục vụ sự sống chứ không phải phục vụ những nguyên tắc" (Hoàng Việt - Tôi và Chúng ta); "Vẫn biết bác là đầy tớ của nhân dân nhưng đến được nhà các ông đầy tớ khó lắm" (Quých - Tôi và Chúng ta)... Giới phê bình nhận định, kịch Lưu Quang Vũ đã phát hiện, vạch ra gần như mọi sự bất ổn, xung đột của xã hội đương thời và dự báo, bảo vệ những mầm mống của cái mới, cái tiến bộ.

Chính vì tiếng nói mạnh mẽ, đi trước thời đại đó, mà để đến được với công chúng ở cái thời "ai cũng có quyền kiểm duyệt", các đạo diễn, diễn viên đã phải trầy vi tróc vẩy. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo chia sẻ, bây giờ ngẫm lại, ông chỉ biết cười xòa nhưng những ngày đó, mỗi lần dựng vở Lưu Quang Vũ là một lần ông phải trầy trật chỉnh lên sửa xuống với bao nhiêu tầng kiểm duyệt. Ông kể, dựng Tôi và Chúng ta - vở kịch về sự lạc hậu của cơ chế bao cấp, sự xung đột giữa cá nhân và tập thể - ông phải qua ít nhất 12 lần duyệt. Đạo diễn ví dụ, chỉ với câu thoại nhân vật Quých nói với Bộ trưởng: "Ở dưới các bác còn nhiều người lợi dụng chức quyền làm khổ chúng tôi [...] mà các bác thì như giời ấy, giời ở cao quá, không đến được", ông phải lên gặp cơ quan kiểm duyệt nhiều lần chỉ để trả lời câu hỏi: "Tại sao anh lại để nhân vật nói như thế này?".

Diễn viên Hoàng Cúc - người nổi tiếng với vai Thanh trong vở này - kể lại: "Thoại của nhân vật bị sửa chỗ này một chút, chỗ kia một chút. Diễn viên chúng tôi rất khốn khổ, vừa tập vừa lo, vì chỉ cần một người quên thoại, vấp thoại là vở có khả năng đứt mạch". Khi Tôi và Chúng ta được diễn cho các lãnh đạo Trung ương xem, đạo diễn Hoàng Quân Tạo quả quyết: "Dám làm dám chịu, phải giữ lại bản gốc của Lưu Quang Vũ". Trong khi diễn, ở cánh gà bên này, một vị lãnh đạo phụ trách kiểm duyệt theo sát từng chuyển động của diễn viên; ở cánh gà bên kia, Hoàng Quân Tạo như ngồi trên đống lửa. Kết thúc cảnh một, trong lúc giải lao, ông hồi hộp xuống khán đài hỏi ý kiến của Ủy viên Bộ Chính trị - Tố Hữu và Ủy viên Ban bí thư Trung ương Đảng - Hoàng Tùng. Tố Hữu nhận xét: "Hay! Tuyệt vời", còn Hoàng Tùng nói: "Đúng, tôi tán thành ý kiến của anh Lành". Nghe vậy, ông mới thở phào nhẹ nhõm.

Nhưng không phải vở nào cũng may mắn như vậy. Ông kể, có những vở đã được duyệt, phông đèn, ánh sáng đã xong xuôi, vé cũng đã bán, đột nhiên, đạo diễn nhận được lệnh "ngừng diễn, thời điểm này chưa thích hợp". Những trường hợp như vậy, theo ông Tạo, không phải là hiếm.

Đạo diễn Phạm Thị Thành nhớ lại, bà gặp khó khăn nhất với ba vở của Lưu Quang Vũ: Mùa hạ cuối cùng, Nếu anh không đốt lửa và Người tốt nhà số 5. Với Mùa hạ cuối cùng - vở kịch lấy đề tài trường lớp và những gian dối trong thi cử - bà và tác giả kịch bị cho là "nói xấu 18 ban ngành". "Việc bóc trần tiêu cực trong thi cử bị cho là bêu xấu ngành giáo dục; chuyện học trò chê phim Việt Nam bị nghi là xỏ xiên ngành điện ảnh, rồi họ còn tìm ra những chi tiết liên quan đến Hội phụ nữ, các cơ quan đoàn thể khác, nhiều đến mức tôi không nhớ nổi", bà kể.

Khán giả đi xem vở Khoảnh khắc và vô tận của Lưu Quang Vũ. Đạo diễn Hoàng Quân Tạo nhớ lại, vé một vở kịch lúc bấy giờ quãng bằng giá một bát phở chín (ba đồng phở tái, năm đồng phở chín). Người đi xem rất đông, dù rạp lợp bằng mái tôn rất nóng nực.

Còn với vở Nếu anh không đốt lửa phê phán mạnh cơ chế quan liêu, bao cấp, "cặp bài trùng" Lưu Quang Vũ - Phạm Thị Thành trải qua những giây phút nghẹt thở khi diễn cho Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh xem. Bà nhớ lại: "Chúng tôi vừa theo dõi vở diễn, vừa phán đoán thái độ của ông. Lúc gần kết vở, một người trợ lý của ông đi đến chỗ chúng tôi nhắn: Tổng bí thư yêu cầu tập hợp dàn diễn viên để tặng hoa, ông rất hài lòng. Lúc đó chúng tôi như trút được gánh nặng".

Người tốt nhà số 5 cũng vấp phải những chỉ trích mạnh mẽ sau khi công diễn với lý do "nói xấu chế độ". "Họ nói, phản ánh như thế là bôi đen, có 5 hộ thì đến 4 nhà ích kỷ, xấu xa; chỉ có duy nhất một người tốt. Nhưng rất may, ông Trần Độ, Trưởng ban Văn hóa Văn nghệ Trung ương lúc đó, rất ủng hộ chúng tôi. Vở kịch vì thế được đưa đi tham dự Hội diễn sân khấu 1985 tại Vinh, Nghệ An và đoạt giải Vàng", nữ đạo diễn kể.

Bất chấp cơ chế kiểm duyệt phức tạp, kịch Lưu Quang Vũ đã góp phần đưa thập niên 1980 trở thành thời kỳ đỉnh cao trong lịch sử sân khấu dân tộc. Diễn viên Hoàng Cúc cho biết, vở Tôi và Chúng ta, đoàn kịch diễn ròng rã hàng tháng trời ở một điểm, mỗi ngày ba suất mà suất nào cũng đông. "Còn Lưu Quang Vũ được chúng tôi gọi là 'Bà mẹ Âu Cơ' vì anh khả năng 'đẻ' phi thường. Đoàn nào cũng đặt hàng, thúc giục và đòi kịch của anh".

Đạo diễn Phạm Thị Thành có một cuốn sổ nhỏ, bìa nâu, các trang giấy đã úa vàng. Trong sổ, bà ghi chép cụ thể chi tiết những lần duyệt vở Lưu Quang Vũ. Đoạn chú thích trên là các ý kiến khi kiểm duyệt vở Mùa hạ cuối cùng, trong đó, Trần Độ nhận xét: "Vở tốt lắm, vấn đề đặt ra hay, giải quyết được, bắt người xem phải suy nghĩ".

Đạo diễn Phạm Thị Thành và Hoàng Quân Tạo giải thích, sân khấu những năm 1980 phát triển hoàng kim bởi những tài năng như Trần Quán Anh, Xuân Trình, Lưu Quang Vũ... một mặt bị thúc bách bởi những yêu cầu của thực tiễn về việc cất lên tiếng nói phản biện. Mặt khác, bên cạnh cơ chế kiểm duyệt khắt khe, họ cũng được tạo "cú hích" bởi chính sách mở cửa, "cởi trói" cho văn nghệ sĩ giữa những năm 1980. Tháng 10/1987, Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh có cuộc gặp gỡ với đông đảo văn nghệ sĩ để lắng nghe tâm tư, nguyện vọng của họ. Trong sự kiện này, Lưu Quang Vũ đã chia sẻ mong muốn phá bỏ "bao cấp về tư tưởng", phá bỏ "tình trạng một người suy nghĩ cho mọi người", để tôn trọng sự sáng tạo trong văn hóa, nghệ thuật.

Ngay cả khát vọng đó, theo ông Hoàng Quân Tạo, đến nay vẫn còn giá trị. Ông kể: "Tôi và Vũ từng rất nản, rất trăn trở nhưng chưa từng trách giận những người kiểm duyệt. Bởi đơn giản, họ chỉ làm công việc của mình. Nhưng tôi mong kiểm duyệt không chỉ là chăm chắm soi những chi tiết gây suy diễn mà còn phải phát hiện, nâng đỡ cái hay, cái tốt, những yếu tố tích cực để khuyến khích sáng tạo".

Ngày 29/8/1988, Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh và con trai họ - cháu Lưu Quỳnh Thơ - ra đi trong một tai nạn giao thông. Đó là tổn thất to lớn cho nền văn học nghệ thuật Việt Nam. Riêng với sân khấu kịch, đến nay, người ta vẫn chưa tìm thấy một Lưu Quang Vũ thứ hai. Hoàng Cúc nói: "Tôi chưa thấy nhà viết kịch nào được như anh - một người lúc còn sống khiến cho người khác tỏa sáng lên cùng mình; và khi chết đi khiến cho người ta muốn khóc đến giọt nước mắt cuối cùng".

Những năm gần đây, hàng loạt vở kịch của Lưu Quang Vũ được dàn dựng lại. Năm 2013, Liên hoan Các vở diễn của tác giả Lưu Quang Vũ do Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam tổ chức thu hút 9 đoàn với 12 vở tham gia, tạo nên không khí sôi động cho sân khấu kịch. Khán giả vẫn tiếp tục khóc, cười, thậm chí "nổi giận" với những vở kịch của ông. Năm nay, chỉ tính riêng ở sân khấu Hà Nội, có 5 tác phẩm được trình diễn để tưởng nhớ Lưu Quang Vũ, gồm: Bệnh sĩ, Lời thề thứ 9, Chèo Nàng Sita, Mùa hạ cuối cùng và Hồn Trương Ba, da Hàng Thịt. Nhằm khuyến khích khán giả thưởng thức những tác phẩm hay của sân khấu, giá vé được bán với mức trung bình từ 120.000 đến 150.000 đồng. Các vở kịch được biểu diễn tại Cung Văn hóa Hữu nghị Hà Nội. Lịch biểu diễn 5 tác phẩm Lưu Quang Vũ:  - Vở kịch Bệnh sĩ: 20h ngày 28/8.   - Đêm thơ Xuân Quỳnh - Lưu Quang Vũ và vở kịch Lời thề thứ 9: 20h ngày 29/8.  - Vở kịch Hồn Trương Ba, da Hàng Thịt: 20h ngày 30/8.  - Vở chèo Nàng Sita: 20h ngày 31/8.  - Vở kịch Mùa hạ cuối cùng: 20h ngày 1/9.

Hà Lin
h

Sức sống kịch Lưu Quang Vũ sau 30 năm

Những tràng pháo tay, giọt nước mắt, thậm chí là cảm giác "phẫn nộ" của khán giả khi xem các vở diễn chính là sự khẳng định sức sống vượt thời gian ở kịch Lưu Quang Vũ.

Tác giả Lưu Quang Vũ xuất hiện trên sân khấu Việt những năm 1970 - 80 của thế kỷ trước như một hiện tượng, với 50 kịch bản viết trong vòng vài năm, được các đoàn dàn dựng và giành được nhiều huy chương, hội diễn. Diễn viên - NSND Hoàng Dũng nhớ lại: "Hồi đó Lưu Quang Vũ đã cứu rất nhiều đoàn kịch, chính những kịch bản hay của anh đã kéo khán giả đến với các đoàn đang lao đao và đứng trước khả năng giải thể". Liên hoan các vở diễn của tác giả Lưu Quang Vũ, được Hội Nghệ sĩ Sân khấu tổ chức trong tuần qua, đã làm sống lại không khí sôi nổi của sân khấu một thuở.

Trong kho 50 kịch bản ấy, liên hoan lần này đã dựng lại 12 vở từ chín kịch bản của Lưu Quang Vũ, trong đó có bảy tác phẩm kịch nói, một kịch hình thể, hai vở chèo, một vở cải lương và một vở dân ca kịch Huế. Tuy chưa phải là những vở xuất sắc của kịch Lưu Quang Vũ, song các vở diễn đã truyền đi những thông điệp mà kịch tác gia này gửi gắm. Sau gần 30 năm, cuộc sống đã thay đổi, song những thông điệp, những lời cảnh tỉnh trong kịch Lưu Quang Vũ vẫn rất mới.

Ông cảnh báo thói làm việc quan liêu, vô cảm của những người có quyền sinh quyền sát có thể ảnh hưởng lớn tới số phận của người dân vô tội trong"2000 ngày oan trái". Đó là quan điểm nhìn nhận về kẻ sĩ và việc sử dụng hiền tài đất nước trong vở "Ngọc Hân công chúa". Đó còn là thói quan liêu, đùn đẩy trách nhiệm, móc ngoặc, lãnh cảm của những người được gọi là "công bộc của dân" trong "Lời thề thứ chín". Lưu Quang Vũ cũng đưa ra vấn đề về sự hư hỏng của giới trẻ từ 30 năm trước, và dường như ông cũng lường trước được sự suy thoái đạo đức trong quan hệ gia đình, nên đã viết "Ông không phải bố tôi" với những tiếng cười chua chát.

Mùa hạ cuối cùng của Nhà hát Tuổi Trẻ đưa ra những vấn đề nhức nhối trong ngành giáo dục

Tuy nhiên, trong kịch Lưu Quang Vũ, không có ai xấu hoàn toàn, hay nói đúng hơn là không có con người xấu. Ngay cả những nhân vật được coi là phản diện cũng bắt đầu từ một lý do, động cơ tốt nào đó, nhưng do hoàn cảnh, hoặc một vài thói quen mà thời thế tạo ra, nên dẫn tới những nỗi đau, bi kịch...

Kịch của Lưu Quang Vũ cũng khiến khán giả tin tưởng vào những điều tốt đẹp. Đó là niềm tin vào sự chính trực, ngay thẳng trong Mùa hạ cuối cùng, là niềm tin vào tình đồng đội, tình bạn, tình đồng chí cao quý không gì có thể thay thế nổi trong "Điều không thể mất", là niềm tin vào tình yêu thủy chung trong "Trái tim trong trắng".

Mang tới những vở diễn tốt nhất khi dàn dựng kịch bản Lưu Quang Vũ, các đoàn nghệ thuật đã thể hiện được cái hay, cái nổi trội cũng như điểm mạnh của mình. Đoàn Chèo Hà Nội với lực lượng diễn viên trẻ hùng hậu đã mang tới hai vở diễn gây tiếng vang Nàng Sita và Ngọc Hân công chúa. Nàng Sitacó nhiều cảnh được dàn dựng đẹp, hoành tráng giúp diễn viên có đất thể hiện ý đồ nghệ thuật, cộng với dàn diễn viên đồng đều cả về hình thức, giọng hát lẫn diễn xuất khiến vở diễn đẹp, tròn trịa. Trong khi đó "Ngọc Hân công chúa" lại được ban giám khảo đánh giá là một tác phẩm hoàn chỉnh cả về nội dung lẫn hình thức. NSƯT Thu Huyền đã thể hiện xuất sắc vai Ngọc Hân với tình yêu cao cả, sự hiểu biết, minh triết của một cô gái sống trong xã hội phong kiến.

NSƯT Thu Huyền đoạt giải Vàng với vai công chúa Ngọc Hân trong vở "Ngọc Hân công chúa" của đoàn Chèo Hà Nội.

Nhà hát kịch Việt Nam đã thể hiện trọn vẹn những thông điệp sâu sắc, đa nghĩa trong Hồn Trương Ba, da hàng thịt. Tuy nhiên, do trung thành và quá bám sát với kịch bản nên vở diễn ít có những đoạn cao trào hay những phút thăng hoa xuất thần cho diễn viên. Riêng về vai diễn anh hàng thịt, dù có nhiều cố gắng, song Quốc Khánh vẫn không thể vượt qua được cái bóng của cố nghệ sĩ Trọng Khôi khi vào vai này. Cùng dựng kịch bản "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" nhưng Nhà hát Tuổi Trẻ lại chọn kịch hình thể để thể hiện.

NSND Lan Hương là người gắn bó và có nhiều tìm tòi với loại hình sân khấu thể nghiệm này, và cho tới Hồn Trương Ba, da hàng thịt, chị đã mang tới một vở dễ hiểu, gần gũi với công chúng thông qua ngôn ngữ hình thể. Bằng sự kết hợp nghệ thuật hình thể với nghệ thuật tuồng, NSND Lan Hương có một thể nghiệm táo bạo, tạo được nhiều lớp diễn đặc sắc, như cuộc đấu tranh nội tâm của cái bản thể "hồn Trương Ba, da hàng thịt". Cũng nhờ ngôn ngữ hình thể và tính đương đại mà những thông điệp vở diễn đưa ra mang tính đa chiều, đa nghĩa hơn. Tuy nhiên, vở kịch của NSND Lan Hương vẫn nhận được những ý kiến khen chê trái chiều, đó cũng là phản ứng dè chừng thường thấy cho những thể nghiệm mới mẻ.

Nhà hát Kịch Hà Nội mang tới vở "Ông không phải bố tôi" tạo nhiều suy ngẫm về thế thái nhân tình, về sự suy thoái đạo đức, tình cảm trong gia đình. Nhưng với vở Trái tim trong trắng, Kịch Hà Nội tuy có các diễn viên tốt với thế mạnh về kịch chính luận, song do đạo cụ, sân khấu quá sơ sài nên chưa tạo được nhiều hiệu quả thẩm mỹ.

Kịch hình thể "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" kết hợp nghệ thuật hình thể với tuồng cổ.

Dựng lại vở Mùa hạ cuối cùng, đoàn kịch II Nhà hát Tuổi Trẻ đã thổi hơi thở cuộc sống đương đại vào một kịch bản được viết từ gần 30 năm trước. Việc sử dụng điện ảnh như một chất liệu cho sân khấu đã tạo ra những hình ảnh đẹp cho vở diễn. Những lớp diễn với chiều sâu tâm lý nhân vật được khắc họa, các thông điệp sâu sắc được truyền tải nhẹ nhàng chứ không lên gân hay giáo điều. Chính vì thế, NSƯT Chí Trung đã nhận được giải thưởng danh giá nhất của Liên hoan- giải vàng cho đạo diễn.

Sân khấu Hà Nội lâu nay vẫn luôn trong tình trạng buồn bã, ít vở diễn, nhà hát ít sáng đèn, khán giả hiếm khi bỏ tiền ra mua vé để đến với sân khấu, mà thường chọn những hình thức giải trí khác. Tại Liên hoan các vở diễn của tác giả Lưu Quang Vũ, tất cả vở diễn đều không bán vé mà chỉ phát vé mời. Nhưng dù là phát vé mời thì trước đây cũng ít thấy các ghế trong rạp kín chỗ. Tuy vậy khi biết tin có vở diễn Lưu Quang Vũ, khán giả, kể cả người không có vé mời cũng tới mong may mắn được vào rạp. Suất diễn nào cũng đông chật cứng, khán giả ngồi đầy các hàng ghế, kín lối đi. Khi đoàn Chèo Hà Nội diễn vở Nàng Sita tưởng chừng như vỡ rạp vì quá đông khán giả, các vở Lời thề thứ chín, Ông không phải bố tôi khiến nhiều khán giả khóc òa không chút ngượng ngùng trong rạp.

Sự nhiệt tình, háo hức đó trong Liên hoan này đã cho thấy, cho dù xã hội ngày nay có quá nhiều phương tiện giải trí thì công chúng vẫn không bỏ sân khấu. Có chăng, là do không có kịch bản hay, vở diễn tốt đủ gây tiếng vang, tạo hiện tượng thu hút khán giả mà thôi.

Hiền Đ

ỗ